TÜRK EDEBİYATI DERS NOTLARI

Ek ve Kök

            
  Eklere geçmeden önce kök nedir, ek nedir, gövde nedir? Onları bir anlayalım.   


  Kök:
Bir sözcüğün parçalanmayan anlamlı en küçük parçasıdır. Anlamlı en küçük parça dediğimizde burada kök ile ek arasında da bir bağlantı olması gerektiği unutulmamalıdır.

Ör: Kalemliklerimiz  

Kal anlamlı en küçük birim ama kelimenin kökü değildir çünkü kal ile kalem arasında bir bağlantı yoktur bu yüzden ek ve köke ayırma şu şekilde olacaktır.

Kalem-lik- ler-i- miz                                                   

Kök     ek  ek     ek

 

Bir başka örnek verecek olursak

Gözlem         göz-   le-  m          

                   Kök    ek     ek

 

Not: Türkçede kök ses değişikliğine uğramaz gelen ek ses değişikliğine uğrar yani köke göre gelir ama istisnai olan iki kelime var bunlara ek geldiğinde kökte değişme olabilir. Bu iki kelime şunlardır.

Yönelme eki alan 1. ve 2. tekil kişi zamirleri ses değişimine uğrar

Ben           bunlara yönelme eki geldiğinde     ben-a      bana         olur.

Sen                                                             sen-a      sana

 

Üniversite sınavında çıkmış olan bir sorudur. Bu iki kelime aklımızda kalsın .

 

 

Kökler üçe ayrılır

A-İsim Kök: Varlıkların, kavramların, duyguların ismi olan köklere isim kökü denir. Yani hareket, eylem belirtmeyen söylendiğinde bir varlığı karşılayan kelimelerdir.

 Örnek:  Göz , Taş, Diş, El  vs.

 

B-Fiil Kök: Fiiller varlıkların yaptıkları veya etkilendikleri işleri, hareketleri, oluşları, kılışları, durumları zamana ve kişiye bağlı olarak anlatmada kullanılan kelimelere fiil denir.

Örnek: Tat, Gel,Koş vs.

 

Not:   Bir kelimenin fiil olup olmadığını şu yollardan biri ile buluruz.

1-Klasik tabiriyle mastar eki (-mak,-mek) eki alabiliyorsa bu kelime fiildir.

Örnek:

"Geldi "kelimesini alalım kelimemizin kökü gel- buna mastar ekinden uygun olanını getirelim."gel-mek" gördüğünüz gibi aldı o zaman bu fiildir.

Uyarı: Bazı kelimeler çift köktür yani hem sizim hem fiil kök olabilir peki bunları nasıl ayırt edeceğiz.Burada sadece kelimeye bakarsak yanlış yaparız cümleye bakmamız gerekecek.yani cümleye baktığımızda eylem anlamı varsa fiil yoksa isim köktür.

Örnek: 

Kalem ve kitap benim evimde var.

Bugün İstanbul' vardı.


  İki örnekte de var kelimesi kullanılmış peki bunların hangisi fiil hangisi isim.Var kelimesi hem isim olabilir hem de fiil olabilir.

  İlk kelimeye baktığımız da bulunmak anlamında kullanılmış eylem anlamı yok bu yüzden isimdir.İkinci cümlemizde bir yerden bir yere gitmek anlamında kullanılmış yani eylem anlamı var bu yüzden fiilldir.

 2-Fiiller olumsuzu yapılırken "-ma,-me" alır isimler olumsuz yapılırken "değil" alır.

Örnek:

"geldi" olumsuzu "gelmedi" denir.

"güzel" olumsuz yapılırken "güzelme" denmez "güzel değil" denir bu yüzden isimdir.

3-Fiil olan kelime hareket bildirir.Zihnimizde düşündüğümüzde hareket anlamını görürüz.

 

C-Ortak Kök: Hem isim hem de fiil kök olabilen kelimelerdir. Peki bu kelimenin isim mi fiil mi olduğunu nasıl ayırt edeceğiz?

  Cümleye bakarak onun eylem anlamı mı yoksa bir varlığı karşılayan isim mi olduğuna bakacağız.

Örnek:

Otobüs bugün Ankara’ya vardı.  

Var kelimesini alalım iki anlama gelir

1- Bulunmak anlamına gelir (isim olur) 
2- Bir yerden başka bir yere ulaşmak anlamında (Fiil olur)

 Burada yapmamız gereken cümleye bakmak şimdi cümleye bakalım otobüs bir yerden başka bir yere gitmesi anlamında kullanılmış yani bir eylem var o zaman buradaki var kelimesi Fiil kök olur.

Boya kelimesine bakalım

 İki kutu boya al.   Burada sim kök

 Duvarı bugün boyadım. Burada ise Fiil kök

 

Gövde: Bir kelimenin yapım eki almış halidir. Yani bir kök yapım eki almışsa buna gövde denir.

Göz-lük   bu kelimeye bakarsak göz kök ,lük ise yapım eki o zaman gözlük kelimesi gövde olur.

 

Ek: Sözcük kök ve gövdelerine gelerek onların anlamlarını değiştiren ya da  yeni kelimeler türeten, bazen de  anlamlarıyla birlikte türlerini de değiştiren ya da sözcüklerin cümle içinde  görev almalarını sağlayan hece ve seslere ek denir.

 

 

                                                    Ekler

 

                        Çekim Ekleri                                 Yapım Ekleri

                   İsim Çekim Ekleri                      İsimden İsim Yapım Ekleri

                   Fiil Çekim Ekleri                        İsimden Fiil Yapım Ekleri

                                                                  Fiilden Fiil Yapım Ekleri

                                                                  Fiilden İsim Yapım Ekleri

 

 

 

1-Çekim Ekleri: Eklendiği kelimenin yapısını ve anlamını değiştirmeyen, onların cümle içinde diğer kelimelerle bağ kurmasını sağlayan eklerdir.

 

Örnek: Kalemim” kalem” kök “m” ise çekim ekidir. Kalem kelimesinin anlamını yapısını değiştirmemiş sadece kalemin kime ait olduğunu belirtmiştir. Bu yüzdem m burada çekim eki görevini görmüştür.

İsim Çekim ekleri:

İSMİN HALLERİ(ADIN DURUMLARI)

İsmin halleri beşe ayrılır.

  1. Yalın Hali
  2. Belirtme Hali (-i hali)
  3. Yönelme Hali (-e hali)
  4. Bulunma Hali (-de hali)
  5. Çıkma Hali (-den hali)

 

  1. Yalın Hali

       İsmin durum eklerinden diğerlerini almamış haline denir.Yani bu ekler dışında çekim ekleri yapım ekleri alsalar da yalın halde sayılırlar.Önemli olan diğer durum eklerini almamış olmasıdır.

Örnek:

Kardeşim masa taşıdı.

Kalemler odamda kaldı.

Hancı bana bir bardak su getir.

Yatak çok sert geldi bana.

Koyu yazılan kelimeler yalın haldedir.


     2-  Belirtme Hali (-i hali)


İsmin “ -ı,-i,-u,-ü” eki almış halidir.Cümlede nesne görevini üstlenir.Fiilin neyi etkilediğini gösterirler.Kimi,Neyi sorularına cevap verirler.

Örnek:

Kutup bölgesindeki canlılar güneşi bekliyor.

Neyi bekliyorlar dediğimizde güneşi cevabını alıyoruz. Fiilden etkilenen güneş oluyor.

Evdeki kitapları getirdim.

Bugün yolda  kardeşimi gördüm.

Odunları bir türlü kıramadı.

Evde Ebru’yu gördüm.

 

Not: 3.tekil iyilik kişi eki ile ismin belirtme hali karıştırılmamalıdır. Belirtme durumu eki alan sözcük cümlede nesne görevinde olur ve kimi ,neyi sorusuna cevap verir. İyelik eki alan sözcük ise kimin sorusu sorulduğunda onun kelimesi cevabımı verir .Belirtme durumu eki alan kelime bu soruya cevap vermez.

Örnek:

Kitabı tekrar basılacak.

İyelik eki (kimin kitabı dediğimizde onun kitabı cevabını alırız.)

Mehmet kitabı bize getirdi.

Belirtme ekidir(neyi getirecek dediğimizde kitabı cevabını alırız.)

 

3-Yönelme Hali (-e hali)

İsimin “-a,-e” eki almış halidir.

Herkes eve gidiyor.

Yaza tekrar görüşürüz.

Dişe diş dövüştüler.

 

Not1: Yönelme hali eki “ben ve sen” şahıs zamirlerine geldiğinde şahıs zamirlerinin yapısında değişiklik yapar.”Bana ve Sana olur.”Böylece kökü değiştirmiş olur.

Bana üç kilo elma ver.

Sana kaç defa söyledim bu olayı.

 

Not2: Yönelme hali fiillerin kök ve gövdelerine gelmez.

Bu olayı duyunca sana koşa koşa geldim.

Saat dördü üç geçe size geldim.


4-Bulunma Hali (-de hali)

İsimlerin “-da,-de,-ta,-te” eki almış halidir.Cümleye bulunma anlamı katar.

Örnek:

Sokakta çok insan var.

Bu kelime sözlükte yok.

Evde oturan annesiydi.

Ağacın dalında bir kuş vardı.

Not: Eğer “-da,-de” eki kelimenin anlamını değiştirmişse bu hal eki değil yapım ekidir.

O öğrenci en gözde oyuncumuzdur.

 Burada bulunma anlamında değildir kelimenin anlamını değiştirmiş dolayısıyla yapım eki görevindedir.


5-Çıkma Hali (-den hali)

İsmin “-den,-dan,-ten,-tan” eki almış halidir.

Örnek:

İstanbul’dan ayrılalı çok oldu.

Evden gelirken yemekleri getirmeyi unutma.

Sıradan çıkarken dikkat et.

Not: Eğer “-dan,-den” eki kelimenin anlamını değiştirmişse bu hal eki değil yapım ekidir.

Sıradan bir olay için beni neden arıyorsunuz?

Burada çıkma  anlamında değildir kelimenin anlamını değiştirmiş dolayısıyla yapım eki görevindedir.

 

 

Tamlama Ekleri:

Tamlayan “-ın,-in,-un,-ün,-nın,-nin,-nun,-nün” eki alarak kelime aralarında bağ kuran eklerdir. “Ev  kedi “ iki isim bir araya geldi tabi bunlar şimdi pek alakalı görünmüyor ev ve  kedi kelimesine uygun eki getirelim şimdi “ Evin kedisi ” görüldüğü gibi aralarında bir ilişki kuruldu ve ev kelimesi tamlayan eki  kedi kelimesi de tamlaman eki aldı böylece aralarında bir bağ kurmuş olduk.

 

Örnek:

Okula gele adam  kapının kolunu söktü sınıfın içinde bulunan öğrencilere öğretmenimize söylememizi istedi.

Örnek:

Masanın örtüsü, kalemin ucu, ayakkabının rengi,

  Kumandanın tuşu, gözünün rengi vs.

 

Çokluk Eki:” Lar- Ler” ekidir. Eklendiği kelimeye birden fazla anlamı katar.

Kalem-kalemler

Defter-defterler

 

İyelik Eki: Buna aitlik eki de denir eklendiği kelimeye kime ait olduğu anlamı verir. “-m,-n,-i,-miz,-niz,-leri”

Örnek:

Defterim   defterin kime ait olduğunu belirtmiş.

Eşitlik Eki: İsimlere gelerek onlara çeşitli anlamlar katarlar.”-ca,-ce,-ça,-çe” ekleridir.

Örnek:

Çocukça, yaşça, güzelce vs.

 

 

 

Fiil Çekim Ekleri: Fiillere gelen çekim ekleridir.


KİP:
 Fiilin bildirdiği kılışın, durumun veya oluşun zamana bağlı olarak   ya da istek,emir,gereklilik ve şartın nasıl gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini gösteren söyleyiş kalıplarına kip adı ve­rilir. Bazen bunlar bir başkasına haber verme şeklinde olur , bazen bir şarta bağlanır, bazen istenen bir durum anlatılır. Buna fiilin kipi denir.

 

Türkçe'de kipler iki grupta incelenir. Bunlar haber kipleri ve dilek kipleridir.

 

Not: Fiillerde kip sadece yüklemi  fiil olan kelimelerde aranır.Yani yüklem isimden oluşuyorsa orada kip eki bulunmaz.Yüklem isim ama isimden fiil yapan ek almışşa orada da kip eki olur.

A. Haber (Bildirme) Kipleri


   Haber kipleri fiilin bildirdiği işin yapıldığı zamanı bildirir.Yani zaman bildiren kiplerdir.

  Soruda aşağıdakilerden hangisinde zaman anlamı var ya da işin yapılma zamanını bildirir derse bu kipe bakılması gerekir.

    Haber kipler dört'e ayrılır

 

1-Şimdiki zaman kipi:

Şimdiki zaman da anlatımla işin aynı anda yapıldığını bildirir.yani söylendiğinde o iş yapılıyor demektir. Fiil+-yor eki ile yapılır.

I. Tekil Kişi    →    koşuyorum


II. Tekil Kişi     → koşuyorsun


III. Tekil Kişi    → koşuyor


I. Çoğul Kişi    →    koşuyoruz


II. Çoğul Kişi    →  koşuyorsunuz


III. Çoğul Kişi   → koşuyorlar

      



Not: "-makta,-mekte " eki de şimdiki zaman anlamı verir.Yani bu ekler de eklendiği kelimeye iş ile anlatımın aynı anda yapıldığı anlamı verir.Fakat bunlar şimdiki zaman kip eki değildir. 6 kişiye göre çekimlenebilir.


koşuyorum = koşmaktayım   (her ikisi de aynı anlama gelmektedir anlatım ile koşma aynı anda yapılmaktadır.

I. Tekil Kişi    →    koşmaktayım


II. Tekil Kişi     → koşmaktasın


III. Tekil Kişi    → koşmakta


I. Çoğul Kişi    →    koşmaktayız


II. Çoğul Kişi    →  koşmaktasınız


III. Çoğul Kişi   → koşmaktalar

      



2-Geçmiş  zaman kipi:

Cümleye işin anlatımdan önce yapıldığı anlamı verir. ikiye ayrılır.


a-Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman

Fiilin bildirdiği işi başkasından duyma söz konusudur.Yani söyleyen kişi olayı  görmemiştir.Bu yüzden kesinlik bildirmez.  Fiil+-mış,-miş,muş,-müş ekiyle yapılır.

I. Tekil Kişi    →    koşmuşum


II. Tekil Kişi     → koşmuşsun


III. Tekil Kişi    → koşmuş


I. Çoğul Kişi    →    koşmuşuz


II. Çoğul Kişi    →  koşmuşsunuz


III. Çoğul Kişi   → koşmuşlar



b-Görülen (Bilinen)Geçmiş Zaman

Fiilin bildirdiği işi bizzat görme söz konusudur.Yani söyleyen kişi olayı bizzat görmüştür. Fiil+-dı, -di, -du, - dü; -tı, -ti,-tu, -tü. ekiyle yapılır.

 

I. Tekil Kişi    →    koştum


II. Tekil Kişi     → koştun


III. Tekil Kişi    → koştu


I. Çoğul Kişi    →    koştuk


II. Çoğul Kişi    →  koştunuz


III. Çoğul Kişi   → koştular

 

 

3. Gelecek zaman Kipi: 

Fiilin bildirdiği işin anlatımdan  sonra yapılacağını bildiri. Fiil+-acak,-ecek eki ile yapılır.



I. Tekil Kişi    →    koşacağım


II. Tekil Kişi     → koşacaksın


III. Tekil Kişi    → koşacak


I. Çoğul Kişi    →    koşacağız


II. Çoğul Kişi    →  koşacaksınız


III. Çoğul Kişi   → koşacaklar

 

4. Geniş zaman Kipi: 

Fiilin bildirdiği işin her zaman yapılabileceğini bildirir. Fiil+-r, -ar, -er,-ur,-ür eki ile yapılır.


I. Tekil Kişi    →    koşarım


II. Tekil Kişi     → koşarsın


III. Tekil Kişi    → koşar


I. Çoğul Kişi    →    koşarız


II. Çoğul Kişi    →  koşarsınız


III. Çoğul Kişi   → koşarlar

B. Dilek (İsteme) Kipleri

 

Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Bu kipler bir isteği, arzuyu,şartı ve ya emri bildirir. Dört'e ayrılır.

 


1. Gereklilik kipi :


 
Fiilin bildirdiği işin yapılması  yapılması gerekliliğini bildirir. Fiil+-malı,-meli eki ile yapılır.


I. Tekil Kişi    →    koşmalıyım


II. Tekil Kişi     → koşmalısın


III. Tekil Kişi    → koşmalı


I. Çoğul Kişi    →    koşmalıyız


II. Çoğul Kişi    →  koşmalısınız


III. Çoğul Kişi   → koşmalılar



NOT:
 Gereklilik kipi bazen cümleye ihtimal,olasılık anlamı da katar.



Annem eve varmış olmalı.
 (olasılık,ihtimal anlamı katmıştır)

 





2. Şart kipi (dilek - koşul) :




 Cümleye   koşul anlamı katar. Yani bir işin gerçekleşmesi başka bir işin gerçekleşmesine bağlıdır. Fiil+-sa, -se eki ile yapılır.



I. Tekil Kişi    →    koşsam


II. Tekil Kişi     → koşsan


III. Tekil Kişi    → koşsa


I. Çoğul Kişi    →    koşsak


II. Çoğul Kişi    →  koşsanız


III. Çoğul Kişi   → koşsalar


3. İstek kipi :
 


Cümleye istek anlamı katar.Fiil+-a,-e eki ile yapılır.


I. Tekil Kişi    →    koşayım


II. Tekil Kişi     → koşasın


III. Tekil Kişi    → koşa


I. Çoğul Kişi    →    koşalım


II. Çoğul Kişi    →  koşasınız


III. Çoğul Kişi   → koşalar


4. Emir kipi : 


Eylemin yapılması gerektiğini emir  şeklinde bildiren çkiptir. Birinci tekil ve birinci çoğul çekimi yoktur.Çünkü kişi kendiş kendine emir veremez.Emir kipininm eki yoktur çekimi kişi ekleriyle yapılır.


1. tekil kişi ......


2. tekil kişi -  Koş


3. tekil kişi -  Koş - sun


1. çoğul kişi ........


2. çoğul kişi - Koş - un (koş - unuz)


3. çoğul kişi - Koş - sunlar

 

Fiiler de Kişi

Fiilin bildirdiği işi yapan kişiye Fiilde kişi denir.Fiilde kişi çekimlenmiş fiilerde en sonda bulunur.


Örnek: Koş - acak  -   sın
           fiil     kip eki  kişi eki
  
      
Örnekte de görüldüğü gibi en sondaki ek kişi ekidir.Kişi ekleri kip ekinden sonra gelir.


Türkçe de Kişi ekleri şunlardır

Şahıs        1.çeşit      2.çeşit       3.çeşit      4.çeşit
1.Tekil     -m              -im             -yim        
2.Tekil     -n               -sin             -sin          ----
3.Tekil      ---             ----             ----           -sin

1.Çoğul    -k               -iz               -lim         
2.Çoğul    -niz            -siniz           -siniz       -in, -iniz
3.Çoğul    -ler             -ler              -ler          -sinler

 

 

2-Yapım Ekleri:

Eklendiği kelimenin anlamını ve yapısını değiştiren eklerdir.

Örnek:

Göz: kök tür görme organı

Gözlük: “lük” burada göze takılan araç anlamı katmış cümleye bu yüzden Y.Ekidir.

Gözlükçü: “çü “burada işi yapan, satan anlamı katmış Y.Ekidir.

Gözlükçülük: İkinci” lük “ eki meslek anlamı yapmış Y.Ekidir.

 

Yapım ekleri dört tanedir fakat bunları ekleri çok olduğu için bu eklerin tamamını ezberlemek yerine şu şekilde bulmaya çalışacağız.

Gözlük  kelimesini alalım

İlk yapmamız gereken kelimenin kökünü bulmak bu kelimenin kökü “göz” isim mi fiil mi olduğuna bakalım yukarıda bir kelimenin fiil olup olmadığını nasıl bulmamız gerektiğini söylemiştir. Kelimeye

 Mastar eki getirelim göz-mek olmadı ya da olumsuz yapalım göz-me yine olmadı değil getirirsek göz değil uydu görüldüğü gibi kelime isim kök

Şimdi gelen ek isimden diye başlayacak ve aynı yöntemi gelen eke de uygulayacağız

Gözlük –mek   gözlük-me   yine uymadı o zaman gelen ekte isim yani lük bu durumda isimden isim oldu kelimenin anlamını değiştirdiği için isimden isim yapım eki oldu.

 

Bir başka örnek verecek olursak

Başla

Kelimenin kökü Baş İsim mi fiil mi bakalım baş-mak olmadı isim kök gelen eke bakalım başla- mak uydu la o zaman fiil yapım eki gelen ek te isimden fiil yapım eki oldu.

 

Durak 

 dur-mak fiil kök durak-mak olmadı gelen ek isim eki o zaman ek fiilden isim yapım eki oldu.

 

Yaktır

Yak-mak fiil kök   yaktır-mak fiil yapım eki gelen ek fiilden fiil yapım eki oldu.