TÜRK EDEBİYATI DERS NOTLARI

Cümlenin Öğeleri

                     Cümlenin Öğeleri 

   
A-Temel Öğeler                                                                  

 1) Yüklem  

 2) Özne   

 B- Yardımcı Ögeler

  1)Nesne  a-Belirtili Nesne

                b- Belirtisiz Nesne 

  2) Zarf Tümleci

  3) Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı)



A-TEMEL ÖĞELER :

Bizleri bulmadan diğer öğeleri bulamazsın. Biz ikiye ayrılırız.

1-Yüklem

2-Özne

 

            1-Yüklem : Ben olmadan hiçbir öğeyi bulamazsın. Diğer öğeleri bulmak istiyorsan bana soru soracaksın. Ben de sana gizlenen öğelerin yerini söyleyeceğim.

            Beni bulmak için soru sormazsın ben cümlede iş, oluş, hareket, kılışı, istek, durum bildiririm, yani yargı bildiririm, Ben sadece fiilden oluşmam, isim ve isim soylu sözcükten de oluşabilirim.İsim ve isim soylu olduğumda yüklem olabilmek için Ekeylem almam gerekir.

 

Benimle İlgili Örnekler   :

..Öyküleri herkesçe beğeniliyor.

                                    Y        

Bu cümleye baktığımızda iş, oluş, hareket bildiren kelimenin "beğen-" kelimesi olduğunu görüyoruz. O zaman yüklem "beğeniliyor" olur.

 

  Küçük Murat kalemi kırdı.  

                                  Y

Bu cümlede de eylemimiz görüldüğü gibi "kır" kelimesi oldu.

 

Bu soruyu bana soran Ayşe'ydi.

                                         Y

Bu cümlede isim yüklem olmuş çünkü ey eylem almış.

!!!!Tabi ki yüklem sadece sonda olmaz cümlenin her yerinde yerinde olabilir. Ayrıca tek kelimeden oluşacak diye birşey de yoktur. Birden çok kelimeden oluşabilir hatta cümlenin tamamı da olabilir.

 

Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusuydu.

                               Y

Neden mi? Çünkü isim tamlamasından oluşmuş.

 

Ebru arkadaşlarıyla geliyor, Çarşıdan.

                                   Y (Çekimli Fiil)

 

Gösterilen ilgiden memnun oldu.

                                    Y (Bileşik Fiil)

 

O gün gökyüzü pırıl pırıldı.

                               Y (İkileme)      

Bugün çok neşeliydi.

                       Y (Adlaşmış Sıfat)

          
  2-Özne : Beni bulmak istiyorsan önce yüklemi bul. Ona deki (Kim?, Ne?) o sana benim yerimi söyleyecek Ben yüklemin bildirdiği işi yapan öğeyim.

 

Örnek: Arkadaşım bugün bize gelecek.

                Özne                  Y (Gelen kim?)

 

Işıklar gece daha iyi parlıyor.

Özne                     Y (Parlayan ne?)

 

!!!! Ben yani özne kelimeden de ayrıca tüm sözcük ve sözcük grubundan oluşabilirim.

 

Bu kitapları sen    paketlersin.

                   Özne      Y (Paketleyen kim?)      

                   Zamir

             

 

Dertli kadın ne yapacağını şaşırmıştı.

Özne                               Y (Şaşıran kim?)

Sıfat Tamlaması

 

Not: Özne Üçe Ayrılır.

 

            1) Gerçek Özne: Yüklemin bildirdiği işi üstlenmiş yargının oluşmasını sağlayan öznedir. Cümlede doğrudan yer alırsa açık özne, cümlede doğrudan yer almamış yüklemdeki kişi ekinden çıkarılırsa gizli özne denir.

 

Ali bize geleceğini söyledi.

Özne (Cümlede doğrudan yer almış ve işi yapan öğedir.)



     Ben

    G.Ö.    Onu çok özledi        .

                            Yüklem (Kim Özledi?)

           

          Cümlede olmasamda işi yapan benim.

 

 

Bahçedeki ağaçlar susuzluktan kurudu.

Özne (Açık Özne)                    Y

 

            2) Sözde Özne: Edilgen çatılı fiillerin yüklem olduğu cümlelerde özne benim. Ben aslında nesneyim ama işi yapan olmayınca ben özne oluyorum.

 

Ağaçlar dün ilaçlandı.          İlaçlayan kim? sorusuna cevap alamıyoruz.

 Özne        Y (İlaçlanan ne?) 

  (ilaçlama işini yapan belli değil yani özne bilinmiyor. Ama ilaçlama işi etkilenen belli)

        

Ahmet Çavuş, Çanakkale savaşında yaralanmıştı.

Özne (Yaralayan belli değil ama işten        Y

           etkilenen belli)

Masalar  taşındı.

 Özne        Y

(Taşıyan

belli değil)

 

 

                B- Yardımcı Öğeler :

Bizler cümlede olmasakta olur.

1- Nesne : Ben yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğeyim. Ben ikiye ayrılırım.

         
 A- Belirtili Nesne : Beni bulmak için yükleme (kimi, neyi?) sorusunu sor.

 

             Ben

Örnek : G.Ö.  Dün, eski dergileri karıştırdım.

                                  Nesne          Y (Karıştıram ki

                              (Belirtili Nesne)          Neyi karıştırdı.)  

 

Örnekte görüldüğü gibi karıştırma işinden etkilenen dergi kelimesidir.

 

         
B-Belirtisiz Nesne  : Ben belirtili nesne gibi hemen bulunmam beni bulmak istiyorsan önce Özneyi sonra yükleme (Ne?) sorusunu sor beni bulursun.

 

Not : Özneye de nesneye de (Ne?) sorusu sorulur Özne bulunduktan sonra sorulan ne sorusu belirtisiz nesneyi verir yoksa özneyi buldurur.

 

Örnek : Elmalar çok güzeldi.

              Özne              Y (Güzel olan ne?)

 

Ben

G.Ö.   Buraya   masa         getirdim.

                    Belirtisiz N   Yüklem (Kim Getirdi?)

                                             (Ne Getirdi?)   

 

Masa        güzelce   donatıldı.

(Sözde) Özne      Y (Donatılan Ne?)

 

 

Not : Ben de her kelime ve kelime grubundan oluşurum. Ben kim miyim? Ben Nesneyim.

 

 

2) Zarf Tümleci: Ben yüklemi zaman, yön, ölçü, miktar, durum yönlerinden etkilerim. Beni bulmak istiyorsan yükleme Nasıl, Ne zaman, Niçin, Nereye, Neden, Ne kadar, gibi sorular sor.

 

Örnek : Bu adam    yavaşça      içeriye girdi.

                              Zarf Tümleci        Y (Nasıl girdi?)

 

 

Konuklarımız   erkenden         kalktı.

                    Zarf Tümleci    Yüklem (Ne zaman kalktı?)

 

İstifa etmeyi    çok     düşündüm.

                   Zarf T.    Yüklem (Ne kadar düşündüm?)

 

Uyarı !!!! Nereye sorusu yön bildiriyorsa zarf tümlecidir. Yoksa dolaylı tümleç (Yer tamlayıcısı olur)

 

Örnek : Çocuk içeriye    girdi.

                       Zarf T.    Y

                 (Yön bildiriyor)

 

Çocuk       içeriye          girdi.

             Dolaylı Tümleç   Y

            (Yer bildiriyor.)

 

 


  Ben de her kelime ve kelime grubundan oluşabilirim.

 

                

3) Dolaylı Tümleç (Yer tamlayıcısı): Ben yüklemin bildirdiği işin nerede yapıldığını bildiririm. Beni bulmak için yükleme, kime, kimde, kimden, neye, neyde, neyden, nereye, nereden  sorularını sor.

 

 

Bugün  evde    ders   çalıştık.

              Dolaylı       Y (Nerede çalıştık)

                Tümleç

 

Bu kalemi    dayımdan       aldım.

                   Dolaylı            Y (Kimden aldım)            

                     Tümleç

 

Şiir  okumakta  onun üzerine yoktur.

Özne  D.T.              Yüklem (Onun üzerine olmayan ne,

                                                   neyde onun üzerine yoktur.)

 

 

*** Bir cümlede birden fazla D.T., Z.T., Nesne olabilir. Her soru ayrı öğeyi verir. Aynı öğede ayrı soru sorulduğundan ayrı ayrı çizilir.              

 

Örnek : Bugün     koşarak     eve     geldim.

            Z.T.        Z.T.          D.T.       Y (Ne zaman?

                      .                                                 Nasıl?)

                         

 

Aynı öğede olsa ayrı ayrı yazılır soruları olduğu için (Z.T./Z.T./D.T./Y) doğru sıralanışı   (Z.T./D.T./Y) yanlış olur.

 

 

Arasöz

            Herhangi bir öğenin açıklayıcısıdır. Virgüllerle ya da kısa çizgi ile ayrılır.

 

En sevdiğim şehir,    İstanbul,   bugün çok   güzel.

Özne                      Açıklayıcısı                      Y

                               (Öznenin)

 

Vurgulanan Öğe

 

            Cümlede vurgulanmak istenen öğedir ve yüklemin yanındaki öğedir.

 



Bugün annem        eve           geldi.

                        Vurgulanan      Y

                         Öğe D.T.

 

 



Annem  bugün         eve         geldi.

                               D.T.         Y

                         

 

 



Annem  eve            bugün           geldi.

                                                   Y

                        Vurgulan Öğe

                              Z.T.

 

 



Eve bugün        annem                  geldi.

                      Vurgulan Öğe            Y

                             Özne

 

                        

                                                     Cümlenin Öğeleri                                                             

                     

  A-Temel Öğeler                                                                     

      1) Yüklem  (soru sorularak bulunmaz)                                    

      2) Özne      (Kim, Ne?)                                                                           

B- Yardımcı Ögeler

1)Nesne  Belirtili Nesne
(Kimi, Neyi)

                Belirtisiz Nesne
(Ne)          

   2) Zarf Tümleci (Ne zaman, Niçin,Ne Kadar, Nereye ,  Nasıl, Neden)

                                       

    3) Dolaylı Tümleç (Kime, Kimde,Kimden, Neye, Neyde, Neyden, Nereye, Nerede , Nereden)

 


Yorumlar - Yorum Yaz