Bir duyguyu, düşünceyi, isteği, olayı, yargıyı vb. bildirmek için tek başına çekimli bir eylem olan ya da özne, tümleç ve yüklem öğelerinden oluşan söz dizisine Cümle denir.

Cümle türlerini dört başlıkta inceleyeceğiz.

A-Yüklemin Türüne Göre Cümleler
B-Yüklemin Yerine Göre Cümleler
C-Anlamlarına Göre Cümleler
D-Yapılarına Göre Cümleler

Şimdi bunları tek tek inceleyelim

A-Yüklemin Türüne Göre Cümleler

  Yüklemine göre cümleler dediğimizde cümlenin sadece yüklemine bakılır. Cümlenin başka hiçbir öğesine bakılmaz. Cümlenin yüklemi bulunur ve bunun isim mi fiil mi olduğuna bakılır. Yüklem isim ise isim cümlesi fiil ise fiil cümlesi olur.
Yüklemine göre cümleler 1-İsim Cümlesi 2-Fiil cümlesi olarak ikiye ayrılır.
Yüklemin fiil olup olmadığını şu yollardan biri ile buluruz.

1-Klasik tabiriyle mastar eki (-mak,-mek) eki alabiliyorsa bu kelime fiildir.

Örnek:

"Geldi "kelimesini alalım kelimemizin kökü gel- buna mastar ekinden uygun olanını getirelim."gel-mek" gördüğünüz gibi aldı o zaman bu fiildir.

Uyarı: Bazı kelimeler çift köktür yani hem sizim hem fiil kök olabilir peki bunları nasıl ayırt edeceğiz. Burada sadece kelimeye bakarsak yanlış yaparız cümleye bakmamız gerekecek. Yani cümleye baktığımızda eylem anlamı varsa fiil yoksa isim köktür.

Örnek:

Kalem ve kitap benim evimde var.

Bugün İstanbul'a vardı.

İki örnekte de var kelimesi kullanılmış peki bunların hangisi fiil hangisi isim.Var kelimesi hem isim olabilir hem de fiil olabilir.

İlk kelimeye baktığımız da bulunmak anlamında kullanılmış eylem anlamı yok bu yüzden isimdir.İkinci cümlemizde bir yerden bir yere gitmek anlamında kullanılmış yani eylem anlamı var bu yüzden fiilldir.

2-Fiiller olumsuzu yapılırken "-ma,-me" alır isimler olumsuz yapılırken "değil" alır.

Örnek:

"geldi" olumsuzu "gelmedi" denir.

"güzel" olumsuz yapılırken "güzel-me" denmez "güzel değil" denir bu yüzden isimdir.

3-Fiil olan kelime hareket bildirir. Zihnimizde düşündüğümüzde hareket anlamını görürüz.

Örnek:
Bu hafta izlediğimiz film çok sıkıcıydı.

Yukarıdaki cümlenin önce yüklemini bulmamız gerek bu cümlenin yüklemi “sıkıcıydı” şimdi bu kelimenin fiil olup olmadığına bakacağız.
mastar eki getirelim “sık-mak “ fiil ama “cı ,ci “ yapım eki almış ve” sıkıcı-mak” olmadı, olumsuz yapalım “sıkıcı-ma “ olmadı o zaman bu kelime İsimdir ve cümle de isim cümlesi olur.

Arkadaşım bugün okula geldi.
Cümlenin yüklemi “ geldi” isim mi fiil mi “gel-mek” fiil olduğunu görüyoruz o zaman bu cümle fiil cümlesi olur.

B-Yüklemin Yerine Göre Cümleler

Bu cümlelerde yüklem yine bulunacak ve yapmamız gereken sadece yüklem sonda mı, yüklem sonda değil de başka bir yerde mi, Yüklem yok mu? Ona bakacağız.
Yukarıdaki söylediklerimize bakarsak üçe ayırırız.
1-Kurallı Cümle: Yüklemi sonda olan cümlelerdir.

2-Kuralsız(Devrik) Cümle: Yüklemi cümlenin sonunda olmayan cümlelerdir.

3-Eksiltili Cümle: Yüklemi olmayan cümlelerdir.

Örnek:
Arkadaşım bugün bize gelecek. Yüklem sonda olduğu için kurallı cümledir.

Arkadaşım gelecek bugün bize.

Gelecek arkadaşım bugün bize. Yüklemler sonda olmadığı için kuralsız (Devrik) cümle

Arkadaşım bugün gelecek bize.

Karşımızda dümdüz geniş ova… Yüklemi olmadığı için eksiltili cümledir. Bu tür cümlelerde cümleyi siz kendinize göre tamamlaya biliyorsunuz.

C-Anlamlarına Göre Cümleler

  İş, oluş, hareket, durum ve kılışın yüklemde nasıl söylendiğine göre cümleler çeşitlere ayrılır. Burada önemli olan işin yapılmış mı yapılmamış mı, emirle mi soru ile mi söylenmiş, şart var mı, hayretlik, heyecan var mı, istek mi yoksa gereklilik bildirip bildirmediğini anlatan cümlelerdir.
Ayrıca cümleler iş, oluş, hareketin olup olmadığını yani gerçekleşmiş mi gerçekleşmemiş mi şeklinde anlattığı cümlelere de haber cümlesi denir.

Anlamına Göre Cümle Türleri:

1. Olumlu Cümle
2. Olumsuz Cümle
3. Soru Cümlesi
4. Emir Cümlesi
5. Ünlem Cümlesi
6. Şart Cümlesi
7. İstek Cümlesi
8. Gereklilik Cümlesi

Şimdi bunları kısa ve öz olarak ele alalım.

1. Olumlu Cümle

Yüklemin bildirdiği iş gerçekleşmiş ya da gerçekleşme ihtimali olan cümlelerdir. Burada önemli olan işin gerçekleşmiş olması değil gerçekleşme ihtimali olması da onu olumlu cümle yapar. Bir diğer önemli unsur olay istenmeyen bir durum olsa da olumlu cümledir.

Örnek:
Arkadaşım bize geldi.

Bu cümleyi incelerken cümlenin yüklemine bakılır. Geldi olay gerçekleşmiş o zaman olumlu cümledir.

Bu yaz Antalya’ya tatile gideceğiz.

Bu cümlede olay gerçekleşmemiş ama gelecekte gerçekleşme ihtimali olduğu için olumlu cümledir.

Adam diğer mahallede iki kişiyi öldürmüş.

Bu cümlede yüklemin bildirdiği durum hoş bir durum değil ama olay gerçekleşmiş o zaman bu da olumlu cümledir.

2. Olumsuz Cümle

Yüklemin bildirdiği iş gerçekleşmemişşe, gerçekleşmeyecekse ya da içinde olumsuzluk bildiren kelime ya da ek varsa bu cümlelere olumsuz cümle denir.

Arkadaşım bize bugün gelmedi.

Yüklemimin bildiği iş gerçekleşmemiş bu cümle olumsuz cümledir.

Ali camı kıramamış.

Not: Şu hususları da bilmekte fayda vardır.

Burada şuna dikkat edelim anlamca ve biçimce ne demek

Anlamca demek cümlenin bize algılattığı durumdur. Yani söylendiğinde işin gerçekleşmiş mi gerçekleşmemiş mi bu durumun bizdeki anlamıdır. Biçimce dediğimizde ise cümlede olumsuzluk demek ise cümlede olumsuzluk eki ve ya olumsuzluk bildiren kelime olup olmadığına bakacağız.

1.Anlamca ve Biçimce Olumlu Cümle

Cümlede işin gerçekleştiği ve içinde olumsuzluk bildiren bir şeyin olmadığı cümlelerdir.

Arkadaşım bize geldi.

Anlamca cümleye baktığımızda gelme olayı gerçekleşmiş anlamca olumlu şimdi cümlede olumsuzluk bildiren ek ya da kelime var mı baktığımızda böyle bir durum da yok biçimce de olumlu diyoruz.

2-Anlamca ve Biçimce Olumsuz Cümle

Arkadaşım bize gelmedi.

Bu cümle de anlamca gelme olayı gerçekleşmemiş olumsuz biçimce de cümlede olumsuzluk bildiren “-ma,-me” eki var o zaman biçimce de olumsuzdur.0,

3-Anlamca Olumlu Biçimce Olumsuz Cümle

Arkadaşım bize gelmemiş değil.

Anlamca baktığımızda arkadaşımın bize geldiği anlamı vardır.(İki olumsuzluk eki ya da olumsuzluk bildiren kelimeler bir arada kullanılırsa cümle anlamca olumlu olur.”-ma,-me ve değil” bir arada kullanılmış.) Biçimce ise olumsuzluk bildiren ek yada kelime kullanıldığından biçimce olumsuzdur.

4-Anlamca Olumsuz Biçimce Olumlu Cümle

Arkadaşım bize hiç gelir mi?

Bu cümle de anlamca bizde çağrıştırdığı durum bize gelmez yani olumsuz biçimce de ise içinde olumsuzluk eki ve olumsuzluk bildiren kelime olmadığı için biçimce olumludur.

3. Soru Cümlesi

Cümlede bir cevap almak amaçlı sorular varsa bu cümlelere denir.
Bize bugün gelecek misin?
Bu cümleye baktığımızda bizden bir cevap bekleniyor soru cümlesidir.

4. Emir Cümlesi

Bir işin yapılmasını emir ederek söylendiği cümlelerdir.
Masayı buraya koy.

5. Ünlem Cümlesi

Korku, heyecan vs bildiren cümlelerdir.
Eyvah!

6. Şart Cümlesi

Bir işin gerçekleşmesi bir şarta bağlanmışsa bu cümleler denir.

Kitabı yarın getireceksen alabilirsin.
Kitabı alma bir şarta bağlanmıştır.

7. İstek Cümlesi

Bir dilek, istek ya da arzuyu bildiren cümlelerdir.

Beraber biraz dolaşalım.

8. Gereklilik Cümlesi

Bir işin, eylemin gerçekleşmesi gerekliliği, zorunluluğunu anlatan cümlelerdir.

Oda bizimle gelmeli.

D-Yapılarına Göre Cümleler

YAPI BAKIMINDAN CÜMLELER

1-Basit Cümle

2-Birleşik Cümle
a-Girişik Birleşik Cümle
b-İç İçe Birleşik Cümle
c-ki’li Birleşik Cümle
d-Şartlı Birleşik Cümle

3-Bağlı Cümle

4-Sıralı Cümle
a-Sıralı Bağımlı Cümle
b-Sıralı Bağımsız Cümle

Şimdi bunları kısaca inceleyelim.

1-Basit Cümle

Tek yargı bildiren ve yukarıda saydığımız (Yapılarına göre Cümleler)hallerden hiçbirini almayan cümlelerdir. Aslında en zor cümle yapısıdır çünkü burada dikkat etmemiz gereken tüm cümle yapısını bilmemiz ve bunlardan hiçbirine uymadığında basit cümle olmasıdır.

Bugün okula gelecek.

Basit Cümledir tek bir yargı var, fiilimsi yok, bağlaç vs yok başkasının cümlesi yok şart vs yok bu yüzden basit cümledir.

2-Birleşik Cümle

a-Girişik Birleşik Cümle

Cümlede fiilimsi varsa bu cümle girişik birleşik cümledir.

Buraya koşarak geldi gülerek gitti. Koşarak ve gülerek fiilimsidir, Bu cümle yapıca birleşik, Birleşik cümlelerden girişik birleşik cümledir.

b-İç İçe Birleşik Cümle

Cümle içinde cümle varsa yani tırnak içinde ya da başkasına ait bir cümle varsa bu cümlelere denir.

Bana “Bu iş için yetkiniz yok.” dedi.

Benim cümlemin içinde başkasına ait cümle olduğu için iç içe birleşik cümledir.

c-Ki’li Birleşik Cümle

İçinde ki bulunan cümlelerdir.

Düzenli çalışmıyor ki başarsın.

d-Şartlı Birleşik Cümle

İçerisinde şart eki “-sa,-se” bulunan cümlelerdir.

Buraya gelirse bu işi başaracak.

3-Bağlı Cümle

Cümleler (en az iki yüklem olacak) birbirine bağlaç ile bağlanmışsa bu cümlelere bağlı cümle denir.

Bize geldi ve sonra evine gitti.
“Ve” bağlacı var

Not: Cümleler ya da fiiller bir birine bağlaç ile bağlanmışsa bağlı cümle virgül vs ile bağlanmış ve bağlaç yoksa sıralı cümledir.

Bize geldi, evine gitti. Bağlı cümle değildir çünkü bağlaçla bağlanmamıştır.

4-Sıralı Cümle

En az iki yüklemi olan ve bağlaçlarla bağlanmamış cümlelerdir.

a-Sıralı Bağımlı Cümle
En az bir öğesi ortak olan sıralı cümledir.

Annem beni sordu, gitti.

Sordu kim annem
Gitti kim annem

İki yüklem var ve özne ortak olduğu için sıralı bağımlı cümledir.

b-Sıralı Bağımsız Cümle

Hiçbir öğesi ortak olmayan sıralı cümlelerdir.

Annem geldi, ben de eve gittim.